Эртний Герегийн домогт жинлүүр барьсан, нүд боолттой нэгэн бурхны тухай өгүүлдэг. Тэр бол шударга ёсны тэнгэр – Фемида гэгч билээ. Домгийн ёсоор газар дэлхий, түүний баялгийг ертөнцийн хүн ард адилхан эзэмших эрхтэй гэнэ. Тийм учраас газар хуваарилахад алагчлах явдал гарч магадгүй гэж нүдийг боож, хүн бүрд тэгш оноохын учир жинлүүр бариулжээ. Домгийн баатар Фемидагийн жинлүүр хожим нь хууль шүүхийн билэгдэл, шударга ёсны билэг тэмдэг болон хуулийн ертөнцөд тухлан заларчээ.
Арван таван жилийн өмнө улс төрийн хүчнүүдийн зөвшилцөлийн үндсэн дээр бүтээгдэн батлагдсан шинэ Үндсэн хуулийн тулгуур зарчим энэ домгийн гол үзэл санаатай үндсэндээ адил.
Монголчууд Үндсэн хуулийнхаа заалт, үзэл баримтлалын дагуу улс орондоо эдийн засаг, улс төр, оюун санаа, эрх зүйн шинэчлэл хийх чиглэлд чамлахааргүй ахиц дэвшилтэй ажиллаа. Төр нийгмийг ардчилахад Үндсэн хууль шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байна. Эдүгээ хүртэл ард түмний эв нэгдэл, нийгмийн тогтвортой байдлыг хангахад болон улс орны хөгжил дэвшлийн зорилтуудыг шийдвэрлэх бүхий л үйлсэд Үндсэн хууль зүйрлэшгүй ач буянаа өгч ирэв.
Монгол оронд хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчмыг Үндсэн хууль баталгаажуулсан. Харин өдгөө хүн бүр хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байх алтан зарчим жинхэнэ ёсоор хэрэгжиж чадаж байна уу? Надад мэдэгдэж байгаагаар бол нийгмийн гишүүдийн дийлэнх нь энэ зарчим шударгаар үйлчлэхгүй байгаа гэж үзэж байна. Олон жилийн өмнө АНУ-д “Талх нууж авбал шоронд орно. Төмөр зам хулгай хийвэл Сенатын гишүүн болно” гэсэн ёгт үг гарчээ. Хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчим алдагдсаныг хамгийн ойлгомжтой байдлаар ёжлон хэлсэн санаа.
Эдүгээ манайд Фемидагийн барьсан жинлүүр тэгш бусаар хувиарлан оноож, алагчлан ялгаварлаж, шударга биш байгаа тухай ам амандаа ярьж байна. Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуулийн энэ тулгуур заалтын хэрэгжилт хангалтгүй байна гэсэн үгээ. Үндсэн хуулийн амин сүнс болсон заалтаас ишлэл аван олон дахин ярих нь чухал биш ээ, түүнийг бодит амьдралд хэрэгжүүлэх нь л гол зүйл.
Монгол улсын иргэн олон улсын эрх зүйн баримт бичигт тунхагласан хүний эрх, эрх чөлөөг бүрнээ эдлэх эрх зүйн боломжийг Үндсэн хуулиар хуульчлан тогтоосон. “Амьдрал гав гинжнээс чөлөөтэй газарт, аху санаа айдас хүйдсээс ангид ертөнцөд...“ хүн эрх чөлөөний хаант улсын иргэн байж чаддаг билээ. Үндсэн хууль монгол хүний амьдралыг гав гинжнээс эгнэгт салгаж өгсөн. Харин аху санаа айдас хүйдсээс ангид ертөнцөд чөлөөтэй байж хараахан чадахгүй байна. Хэлье гэсэн үгээ хэлж чадахгүй, ярья гэсэн бодлоо илэрхийлж чадахгүй айж бэргэн, өөр хоорондоо шивнэлдэж, зарим үед амандаа ус балгасан мэт дөмбийж байсан он жилүүдийг Үндсэн хууль батлагдснаас хойш ч бид туулсан. “Үнэнийг сонсохыг хүсч байвал чөлөөтэй ярих боломж олго” гэсэн үг бий. Үнэнийг сонсох эрүүл саруул уур амьсгалыг нийгэм даяар тогтоож өгөөгүй, хардлага, хавчлага сүүдэр мэт дагасан хэвээр байгаа учир айдас хүйдэс, болгоомжлол арилахгүй байна. Чөлөөтэй дугарах иргэний эрх чөлөөг боомилохыг эрх мэдэлтнүүд, буруу явдалтнууд л улайран чармайдаг юм. Урвуу эрх мэдэл гэгч - буруу иштэй хар муна хүний толгой дээр далайж байгаа цагт аху санаа айдас хүйдсээс ангид, чөлөөт ертөнцөд орших аргагүй.
Үндсэн хууль төрийн эрх мэдлийг олон улсын жишиг, өөрийн орны онцлогт тулгуурлан зохистой, харилцан тэнцвэртэй, хяналттай байхаар хуваарилан бататгаж, эрх зүйт төрийн буурийг засаж өгсөн юм. Хуульд үндэслэсэн эрх чөлөөг дээдэлж, хуулийг сахихад үндэслэсэн эрхийг зөвшөөрч, хуулийг зөвхөн хуулийн аргаар тогтоодог, хуулийн аргаар өөрчилдөг төрийг л эрх зүйт төр гэдэг билээ. Улсын Их Хурал 2000 онд Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийсэн. Өнгөн дээрээ хуулийн аргаар хийсэн өөрчлөлт боловч үндэс суурь нь улс төрийн хуйвалдаанаар тавигдаж Ерөнхийлөгчийн хориг, Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг үл хэрэгсэн батлагдсан юм. Энэхүү өөрчлөлт Үндсэн хуулийн гол үзэл баримтлалыг гажуудуулж, Монгол төрийг доройтуулав. Хариуцлагын тогтолцоог алдагдуулан, хяналтыг үлэмж сулруулсан. Засаглалын эрх мэдлийн тэнцвэр алдагдлаа. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нийтийн эрх ашгийн төлөө бус нэг хэсэг бүлэг хүмүүсийн цаг зуурын ашиг сонирхлыг хангах зорилгоор хийгдсэний хор уршгийг одоо амсаж байна. Энэ өөрчлөлтийн ганц заалт нь ч өмнөхөөсөө дээрдээгүйг бодохоор гаслам харамсалтай.
Хуулийн бодлогыг ул суурьтай, ухаалгаар, шинжлэх ухаанд суурилан боловсруулж, зорилго чиглэлтэй хэрэгжүүлэхгүй бол ардчилалыг ардчилсан аргаар устгаж, эрх чөлөөг эрх чөлөөгөөр хөөн зайлуулах осолтой нөхцөл бүрдчихэж болох юм. Зарим улс орны түүхэнд ийм эмгэнэлт явдал тохиолдож байлаа. Түүнээс бид ямагт сургамж авах учиртай.
Хууль дээдлэх нь нийгмийн амьдралын хэм хэмжээ байх зарчмыг хэвшүүлэн тогтоох анхдагч нөхцлийг шинэ Үндсэн хууль бий болгосон юм. Үндсэн хууль бол эрх зүйн дээд хүчин чадал бүхий эцэг хууль, өөрөөсөө бусад хуулийг төрүүлж байдаг эх хууль мөн. Энэ хугацаанд нийгмийн олон талт харилцааг ардчилсан ёсоор зохицуулах олон шинэ хуультай болж амжлаа. Хууль зөрчих эрх хэнд ч байж болохгүй нь тодорхой. Тэр тусмаа төрийн зүгээс хууль зөрчвөл иргэн хүн түүнийг яах ч аргагүй хүчин мөхөсдөж хохирох болно. Иймд бүхий л хуулийг чандлан сахих нь төрөөс иргэний өмнө, нийгмийн өмнө хүлээсэн зайлшгүй үүрэг.
“Муу хуультай боловч сайн түшмэдүүдтэй бол улс орныг удирдаж болно. Харин түшмэдүүд муу бол хичнээн сайн хууль байгаад ч нэмэргүй” гэсэн нэрт улс төрчийн хэлсэн үг бий. Иймд төрийн хуулийг ягштал баримтлан ажилладаг сайн түшмэдүүдтэй байх нь сайн хуультай байхаас дутуугүй ач холбогдолтойг эрхбиш анхаарах цаг болсон. Эцэг хуульдаа хүү нь мэт захирагдан, эх хуулиа хүү нь мэт хүндлэн, дээдлэн сахиж, ёсчлон биелүүлж явах нь иргэн ба төр, төрийн хүний аль алиных нь үндсэн болоод журамт үүрэг мөн билээ.
Цагийн аясаар төрийн хууль тогтоомжуудад өөрчлөлт шинэчлэлт хийгдэж байдаг нь жам юм. Манай Үндсэн хууль ч гэсэн энэхүү жам ёсны гадна байж чадахгүй биз ээ. Үндсэн хуулийг өөрчлөхөд хүрвэл зайлшгүй анхаарч мөрдөх зүйл бий.
1. Шинэ Үндсэн хууль нийт ард түмний оролцоотой бүтсэн, ардчилсан уг чанартай. Монгол Улсад Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байгаагийн баталгаа нь Үндсэн хууль мөн тул түүнд нэмэлт өөрчлөлт оруулах эсэх нь ард түмний мэдэлд байх ёстой. Үндсэн хуулийг хөндсөн аливаа асуудлаар ард нийтийн санал асуулга буюу өргөн дэлгэр, чөлөөтэй, нээлттэй хэлэлцүүлгийн үр дүн болсон зүйлийг л УИХ хууль тогтоох эрх мэдлийнхээ хүрээнд баталгаажуулдаг жишиг тогтох нь зүйтэй гэж би хувьдаа үздэг юм.
2. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал санаачлага, үйл явц, дэс дараалал, дэг горим эхнээсээ эцсээ хүртэл цөм зөвхөн хуулийн дагуу байх учиртай.
3. Аливаа нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн суурь бүтэц, амин сүнс, мөн чанарыг нь илэрхийлэгч эд эсийг гэмтээж болохгүй. Хэрэв тэгэх аваас Үндсэн хууль мөн чанараа алдаж, төрөл арилжих болно.
4. Үндсэн хуулийг явцуу бүлгийн ашиг сонирхолд тулгуурлан, улс төрийн хуйвалдаанаар өөрчлөх оролдлого гаргуулахгүй байх нь онцгой чухал. Үндсэн хуулийг өөрчлөх зорилгоор нийгмийн сэтгэл зүйг бэлтгэх ажиллагаа явагдаж эхэлсэн нь илт байна. Ерөнхийлөгчийн засаглалыг дэмжигчид чанга дугарч, чанга дугаргах болов. Ерөнхийлөгчийн улс болохыг хүсэмжлэгчид хариуцлагыг УИХ-ын 76 гишүүнтэй бус нэг хүнтэй тооцох боломжтой болно гэж сэнхрүүлж байна. Хариуцлагын хомсдолд орчихсон монголын нийгэмд энэ үг тод сонсогдож, найдвар төрүүлэхийг тооцсон бололтой. Дэлхий ертөнцийн халуун цэг болж байгаа Ирак орон хүчтэйгээс хүчтэй Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байсан. Ерөнхийлөгч нь үндэсний удирдагч хэмээн цоллогдож, амьд сэрүүндээ хөшөө дурсгалаа сүндэрлүүлэн, магтуулж байсан нь саяхан. Гэтэл өнөөдөр ард түмэн нь аллага хядлага, тэсрэлт дэлбэрэлтийн айдас хүйдэс дунд өдөр өнгөрөөж байна. Үндэсний удирдагчаа цаазын тавцанд аваачиж “хариуцлага тооцлоо”. Монголын ард түмэн ийм аймшгийг үзэх нь бүү хэл хар даран зүүдлэх ч үгүй гэж итгэж байна. Тиймээс хяналтгүй дарангуйлагч мөрөөдсөн өөрчлөлтийг яавч дэмжиж болохгүй. Сайн төрийн толгойд хууль, муу төрийн толгойд удирдагч ноёрхож байдаг. Би Монгол орныхоо сайн төрийн толгойд хууль ноёрхож байгаасай гэж хүсч байна.
Үндсэн хуулийг бүтээхэд оролцсон эрдэмтэн мэргэд, төрийн зүтгэлтнүүд, хуулийг хэлэлцэн баталсан Ардын Их Хурлын депутатууд, хууль тогтоомжийг Үндсэн хуульд нийцүүлэн шинэчлэх ажилд хүчин зүтгэсэн үе үеийн парламентын гишүүд, хууль хэрэгжүүлэх, хууль ёсыг сахиулахад оролцож ирсэн бүх хүмүүст төрт ёсны энэ баярын 15 жилийн ойг тохиолдуулан хийсэн бүтээснийх нь төлөө баяр талархлаа илэрхийлэх ёстой.
Төрийн минь сүлд Та биднийг ивээг!
Н.Багабанди