Залуу анд минь. Хүн төрөлхтний заналт дайсан гурамсан тахлаас од шиг хол бай гэж би чамд зөвлөх байна. Юун гурван тахал билээ? Цагаан тахал – хэмээх хар тамхи. Усан тахал – архи. Утаат тахал – тамхи.
Энэ гурвын аль аль нь жаргах замын чинь садаа, жаргалтай амьдралын чинь хөнөөл. Гурваланд нь шунан дурлаваас хүний төрлөө орхиж мал амьтнаас долоон дор амьд сүг болон хувирлаа гэж тооцож болно. Гайхал гурав хүмүүний ертөнцөд хөнөөлт хороо цацан, хэрэглэсэн хүнээ нэг мөр дуусгаж, хүрээгээ улам тэлсээр, аюул нь ихэссээр байна. Тахлын нян шинэ зуунд залуусын заналт дайсан болон тархаж олон толгойтой мангас шиг та нарыг залгихаар амаа ангайн, араа шүдээ ярзайлгаж байна. Энэ гурав хоорондоо тэс ондоо хор боловч хэрэглэсний дараа амсах хохирол нь нэг загвараар үйлдсэн юм шиг ижил байхыг нь яана. Хүний хамгийн нандин эрдэнэ болох эрүүл мэндийг түйвээж насыг богиносгоно. “Архи арван насыг авна. Тамхи таван насыг авна” гэж өвөг дээдэс сургамжлан үлдээсэн. Намба төрхийг алдагдуулна, зүс царайг доройтуулна. Хэрэглэсэн хүнээ өөртөө зугуухан татаж чангаан, дасгаж уусган оруулсаар хэрэглэхгүй бол байж суухын аргагүй болгон донтуулдаг адтай, чөтгөрийн хүнс юм. Гэр бүлийн эдийн засагт учруулах хохирол нь даанч харамсмаар, огт хэрэггүй үрэлгэн. Өөрийн эрүүл мэндийг хохироохын зэрэгцээ гэр бүлийн хамгийн ойрын хүмүүсийнхээ сэтгэл зүйг хордуулагч, тайван амьдралыг бусинуулагч дайсан юм. Тийм болохоор залуус та нар тэдгээрийг шохоорхон сонирхох нь бүү хэл нэр гуншинг сонсохын ч хэрэг байхгүй, дөлж тойрч яв.
Эртний жүүдүүд хүний гэмт хэргийг ямаанд тохон ямааг золигт гаргадаг уламжлалтай байсан гэдэг. Хар тамхи, архи, тамхинд шунан дурлагч залуу золиосны “ямаа” болгох цаазын тавцан руу өөрийгөө хөтөлж яваагаа эрхбиш ойлгох учиртай. Хар тамхи гэгч тахлын сураг чимээ Монгол хүнд алсын алсад, долоон уулын цаана хуралдан буй аадрын үүл мэт төсөөлөгддөг байсан нь саяхан. Мансууруулах бодис гэгч аюул манай хаалгыг тогшиж эхэллээ шүү, аюулаас сэрэмжлээрэй гэж би хэдэн жилийн өмнө хэлж сануулж байлаа. Өдгөө зарим айлын гэрт ороод иржээ. Хэний хаяа хатавчинд, хэний гол хойморт хилэнц түйтгэрийг хоцроолгүй дагуулан тухалсан гэдгийг анзаарч мэдэж, айж түгшиж байгаа хүн байна уу? Хар тамхи гэгч шүд цагаанаас үс буурал хүртэл бүх насныхныг донтуулдаг ад зэтгэрийн хор билээ. Хамгийн түрүүнд юу ч мэдэхгүй, төлөвшиж томоожоогүй, цэцэг цэврүү шиг охид хөвгүүдийн гэнэн шохоорхол, гэмгүй цайлган зангаар дамжин нэвчиж, хааш нь ч хөдөлгөхгүй занга мэт хүлж авдаг тамын ёроол мөн юм. Хар тамхи газар авбал үүдээрээ оруулсан айл гэр бүү хэл угсаа, үндэстэнд аюул учрах гай барцад үүснэ. Түүний дагуулах хар мөр, гамшиг тахал хил хязгааргүй бөгөөд хэмжээ тооцоогүй. Хар тамхи үгүйрэл хоосролд хөтөлнө. Хүн чанарыг хордуулна. Хулгай зэлгий, дээрэм тонуул, хүчирхийлэл гээд ерөөс муу муухай болгоныг сүүдэр мэт дагуулдаг нүгэл үүрэн төрсөн ороолон гэлтэй. Ухаан мэдрэлтэй, нэр төр, удам судраа мэддэг, бас боддог залуу хүн энэ цагаан тахлын нянгаар халдварлахгүй байхыг эрхэмлэн хичээх хэрэгтэй. Чадах уу, эс чадах уу, хүн байх уу, араатан болох уу гэдэг нь зөвхөн өөрөөс чинь шалтгаална.
Архи аминд харш. Архинаас аюул. Сархадаас самуун. Архичин хүний өвөр хоосон. Монгол зүйр цэцэн үгийн тунгаамал далайд энэ мэт үгс маш олон. Бидний ухаант өвөг дээдэс архины хор аюулыг сануулан сэрэмжлүүлэх оюуны өв сангаа үе дамжуулан үлдээжээ. Санаа сэдэл авч архинаас хол яваасай гэсэндээ залуус та нарт энэ бүхнийг хэлж байгаа хэрэг ээ. Сэтгэл зохист ааш хийгээд яриа хэл түвшин архичин байна гэж сонссон уу? Үгүй ээ. Харин ааш нь адсага, яриа хэл нь авах юмгүй, сэтгэлд өгүүлж гүйцэшгүй гачилант, хүн төрхөт адгуус архины лонх тэврэн сүүтгэнэхийг түүний зовлон гамшигийг ойроос амссан хүн бүхэн мэднэ. Өнөөдөр эрүүл ирэх болов уу, дахиад л согтуу ирэх болов уу гэж айж түгшин, царайгаа барчилган барайлгасаар хүлээх гэр бүлийн гишүүдийн мөнхийн дарамт хичнээн зовлонтой, бэрх хатууг өгүүлж баршгүй. Нийлж дарвин уулаа гэх. Уйдах хийгээд магад гансрах үүднээс сэтгэл юугээ тайтгаруулан балгав гэнэ. Баяр ёслол, хөөр цэнгэлээ тэмдэглэн, хавтгайран наргих нь нийтийг хамарсан ёс бус заншил болон тогтов. Өвдөг сөхрөм зовлонд сэтгэл гутарснаа хөнгөлөн нимгэлэх зорилгоор архидсан гэж гэмээ цайруулахыг оролдоно. Жаргалдаа ташуурч, ужид самуунд автан согтуурах нь хавтгайрав. Гэр орны аар саархан үг сөргөлдөөнийг дааж чадахгүй тунирхан, гунигаа гашуун усаар тайлан замрах хөнгөн явдалтнууд хөлхөлдөнө. Аль нь ч өмөөрч өөгшүүлж боломгүй, амьдралаа уух хар замд ачаа бараагаа баглан гарч, гуйвж дайван гэлдэрч байгаа гунигт тавилангийн эхлэл. Сархад савнаасаа бусдыг дийлнэ гэх магтах муулахыг хослуулсан цэцэн үг бий. Архи хийсэн лонх согтож гуйвсан удаа үгүй. Харин уусан хүнээ л согтоон дийлдэг шулмын унд бол архи билээ. Уудаггүй хүнд архи хамгийн намуун томоотой идээ. Хэтрүүлж хэрэглэвэл хор, байнга хүртвэл балаг, донтож уувал үхэл. Архи амьдралын дайсан. “Хундага сархадаас булш хүртэлх зам богинохон”. Архины ид шид ийм болой. Ухаан санаа, эрүүл мэнд, мөнгөө архитай хамт уудаг. “Архичин хүний зүрх алаг цоохор. Тамхичин хүний уушиг тарлан цоохор” гэсэн үг бий. Ухаант залуус та нар усан тахал – архинаас алсын алс хол байж, түүний хорлонт, хөнөөлт аюулаас өөрийгөө өмгөөлөн хамгаалах чадвартай байгтун. Муу зуршлаа орхин, олхиогүй дадлаа хаяж, дутагдлаасаа салах нь хүний дайтай амьдрахын нэг гол үндэс билээ. Өөрийгөө зориуд хорлохоор санаатай зээлдэн авсан олиггүй согог бол тамхи татах хорт зуршил. Тамхинд орсон учир шалтгаан янз бүр байдаг гэсэн. Дарвиж хөөрцөглөх, саваагүй аашлах, оройн цэнгээний газар маяглах, шалихгүй шалиг зангийн шохоорхол, том хүний хэмжээнд харагдах гэсэн хүсэл, заримдаа уйтгар гуниг, ганцаардал, турах хүслээр гэх мэт түмэн зүйл учир хэлэх. Харин шалтгаан нь ямар ч байсан төгсгөл нь ердөө л гуниг зовлон, багтраа, мэнгэр, ходоодны шарх, зүрх судасны доголдол, улмаар хорт хавдар. Тамхичин хүний гэдэс дотор бие, эд, мөнгө бүхэлдээ шатаж утаа болон замхарна гэж туркменчүүд зүйрлэн ярьдаг. Нэг хүний хорин жилийн татсан тамхины зардал сайн машины өртөгтэй тэнцэнэ гэж эдийн засагчид тооцсон байна. Та ч гэсэн хэдэн төгрөгний тамхи татав, дахиад 5-10 жил татахад хэдийг үрэх вэ? гэдгийг багцаалан тооцоод, түүгээрээ юу худалдан авч болохыг бодож үзээрэй. Энэ бол олиггүй дадлын чинь зөвхөн эдийн засгийн багцаа тооцоо. Дээр нь өөрийн эрүүл мэндийг сүйтгэж байгаа, бас хамгийн хайртай хүмүүсээ хордуулж байгаагаа нэмээд бодоорой. Янжууртай хамт амьдралынх нь мөрөөдөл утаа болон хэрхэн хувирсныг олж харсан үедээ хүмүүс тамхийг хаядаг гэж сэтгэл судлаачид өгүүлдэг. Өөрийгөө тэвчин барих аргыг тууштай эзэмшиж чадвал мулгуу тэнэг зуршлыг хаяж орхих замыг чинь лавтай заагаад өгнө. Өвчтөн эм уухыг хүсэхгүй байгаа бол хамгийн сайн эм байлаа ч түүнд тус болж чадахгүй. Түүний нэгэн адил хорт зуршлаасаа салая гэж өөрөө хүсэхгүй бол хамгийн ухаантай зөвлөгөө ч тус болж эс чадна.
Гурван тахлаас хол байя гэж залуу анд минь өөрийгөө чандлан, хичээгээрэй.
Н.Багабанди